Liturgia Słowa pokazuje dzisiaj dwukrotnie figurę wdowy – osoby, która przeżyła stratę i z tego powodu doświadcza niedomóg i obiektywnych trudności. Wiemy skądinąd, że los takich kobiet w Izraelu był dojmujący – brak środków do życia i całkowita zależność od rodziny. Prorok Izajasz nazywa to dosadnie: „Nie wspomnisz już hańby twego wdowieństwa” (Iz 54, 4).

Słowo wdowa jest ciekawe z kilku powodów. Ma bardzo stary źródłosłów. Określenie kobiety, która straciła męża przez śmierć i nie wyszła ponownie za mąż, jest zbliżone w wielu językach. W angielskim mamy widow, we francuskim veuve, po łacinie vidua, w języku włoskim vedova. Ten rdzeń wykorzystują również języki słowiańskie. Widać to w chorwackim udowica czy słowackim vdova.

Znać, że jak świat światem słowo to było ważne i potrzebne. Jego korzenie sięgają rodziny indoeuropejskiej, jednej z najstarszych (XVII wiek przed Chr.) i obejmującej współcześnie najwięcej użytkowników języków na świecie. Starożytny rdzeń tego słowa oznaczał ‘być pustym’, a słowiańska cząstka *ueid- odnosiła się do ‘oddzielania, odłączania’. Polskie słowo wdowa notujemy od XIV wieku.

Co ciekawe, wyraz ten – określający kobietę – jest wcześniejszy niż jego odpowiednik wdowiec, nazywający mężczyznę. Nie jest to częsty kierunek słowotwórczy w języku polskim. Przeważnie to wyraz w rodzaju męskim stanowi podstawę dla bardziej złożonych określeń kobiet, np. kuzyn – kuzynka czy brat – bratowa. Tymczasem w przypadku wdowy kierunek był odwrotny: to nazwa kobiety legła u podstaw innych słów, takich jak wdowiec czy wdowieństwo.

To pokazuje, że status wdowy, która po śmierci męża traci fundament egzystencji, był od zawsze szczególny, ważny dla społeczności. Ślady tego znajdujemy także w różnych miejscach w Piśmie Świętym: „Przeklęty, kto łamie prawo obcokrajowca, sieroty i wdowy” (Pwt 27, 19), „Nie będziesz krzywdził żadnej wdowy i sieroty” (Wj 22, 21).

W tych fragmentach widać, że obok wdów troską otaczano także sieroty, czyli osoby, zwłaszcza dzieci, które straciły rodziców. Dawniej w języku polskim słowo to miało postać sirota i również wywodziło się z rdzenia prasłowiańskiego, który oznaczał ‘samotność, opuszczenie’. Znów ciekawe, że słowo sierota w języku polskim wiązało się z utratą rodziców (z czasem wytworzyło się użycie szersze, ogólniejsze), nie było natomiast (i nie ma?) analogicznego określenia dla rodziców, którzy utracili dziecko.

Na marginesie dodajmy, że słowo sierota – podobnie jak kaleka, inwalida czy skarżypyta – jest dwurodzajowe. Mówimy więc zarówno ten sierota, jak i ta sierota. Na podobnej zasadzie działają tradycyjnie określenia stopni, tytułów czy stanowisk, takie jak (ten i ta) profesor czy minister.

Wróćmy jeszcze do wdów. U św. Pawła czytamy: „Do spisu [osób objętych szczególną opieką] należy wciągać taką wdowę, która ma co najmniej lat sześćdziesiąt, była żoną jednego męża” (1 Tm 5, 9). Wskazanie granicy wiekowej pozwalało zwrócić uwagę na osoby, które były w autentycznej potrzebie; zalecenie św. Pawła wobec młodszych było bowiem także, aby „wychodziły za mąż, rodziły dzieci, były gospodyniami domu” (1 T m 5, 14a).

O człowieku, który osiągnął już pewien wiek, mówi się w Biblii różnie: stary (zwłaszcza w połączeniu młodzi i starzy), starzec, mąż podeszłego wieku albo jeszcze mocniej, bo podwójnie: stary i podeszły w latach albo stary i pełen lat.

Dziś zamiast określenia stary spotkamy częściej formę starszy (osoby starsze). Słowo starzec jest nacechowane podniośle, a w niektórych sytuacjach nabiera wydźwięku negatywnego. Mówi się przecież dzisiaj nie o domach starców, tylko o domach spokojnej starości lub częściej o domach seniora.

Określenia senior lub osoba dojrzała są dziś chyba preferowane – zastępują słowa z rodziny przymiotnika stary. Dziś zresztą granice starości się przesuwają, stają się nieostre. Człowiek w wieku poprodukcyjnym (tak się mówi w statystyce i ekonomii), czyli powyżej 60. lub 65. roku życia, jest wciąż w pełni sił, realizuje pasje, często nadal pracuje. O takich ludziach mówi się też jako o pokoleniu silver (silversach) – tu granicę obniża się do 50 lat. Rozwija się tzw. srebrna gospodarka (srebrny rynek). W większym – a na pewno innym niż do tej pory – stopniu uwzględnia ona potrzeby osób, których dziś w społeczeństwie mamy bardzo dużo.

Czy to korzystne określenie? To temat na osobne rozważania, ale może skłoni do rozmyślań w listopadowe dni?

językoznawca, adiunkt w Instytucie Języka Polskiego na Wydziale Polonistyki UW, kierownik Laboratorium Efektywnej Komunikacji UW. Prezes zarządu Fundacji Języka Polskiego.