Kult maryjny na ziemiach Zamojszczyzny ma za sobą odległą tradycję, sięgającą XIII w., kiedy tereny te pozostawały jeszcze we władaniu książąt ruskich. To tu, w niedalekim Chełmie, książę Daniel Romanowicz wystawił pierwszą świątynię, poświęcając ją Przeczystej Dziewicy Maryi i umieścił w niej przywiezioną z Konstantynopola ikonę Matki Bożej, która przez kilka stuleci jednoczyła przed swoim obliczem wiernych obu obrządków. Już na terenie naszej diecezji, w Gródku pod Hrubieszowem, odnaleziono też najstarszą na ziemiach polskich kamienną ikonę Hodegetrii, świadczącą o zakorzenionym na tym obszarze kulcie maryjnym.
Intensywny jego rozwój przypada jednakże dopiero na czasy nowożytne, kiedy po krótkim okresie stagnacji, wywołanej wystąpieniami Lutra i Kalwina, które dotknęły również terenów Zamojszczyzny (należy zaznaczyć, iż wielu przedstawicieli szlachty uległo wówczas płynącym z Zachodu nowinkom religijnym, zamieniając istniejące w swoich dominiach kościoły na zbory protestanckie) następuje masowy powrót na łono Kościoła, który jest jednocześnie powrotem do tradycyjnej religijności maryjnej. Powstające wówczas świątynie, zarówno nowe, jak i reconcyliowane z zamienionych wcześniej na zbory, otrzymują w przeważającej części maryjne wezwania.
Na terenie naszej diecezji jedna trzecia spośród wszystkich świątyń nosi wezwania maryjne, zaś niemal wszystkie pozostałe posiadają specjalne ołtarze z obrazami Matki Bożej, otaczane szczególnym nabożeństwem. Nie można pominąć też licznie rozsianych przy drogach i na skraju pól kamiennych figur i kapliczek. W baroku, będącym okresem rozkwitu maryjnej pobożności, ten odsetek poświęconych Matce Bożej świątyń był jeszcze większy. Nie sposób wymienić wszystkich istniejących wówczas miejsc kultu maryjnego. Dziś świadczą o nich otaczane kultem obrazy. Każdy z nich ma swoją szczególną historię. Niektóre, jak np. wizerunek Maryi Niepokalanej z ołtarza w kościele w Józefowie, to ilustracje całych traktatów mariologicznych, z których wydawania słynęła drukarnia Akademii Zamojskiej. Są one świadectwem szczególnego nabożeństwa do Matki Najświętszej zamojskiego ludu, który od pokoleń składa przy nich błagalne i dziękczynne wota.
Czasy ostatniej wojny oraz będące jej wynikiem zmiany granic i repatriacje ludności spowodowały, że na terenach naszej diecezji znalazło się wiele obrazów Matki Bożej, które dotychczas odbierały cześć na wschodnich obszarach dawnej Rzeczypospolitej.
Od momentu powstania przed prawie 11 laty diecezji zamojsko-lubaczowskiej i oddania jej pod opiekę Najświętszej Maryi Pannie - Matce Odkupiciela, której wizerunek znajduje się także w herbie Biskupa Ordynariusza, obserwujemy ożywiony rozwój kultu maryjnego. Jego przejawem są już przeprowadzone uroczyste koronacje trzech łaskami słynących obrazów oraz erygowanie nowych sanktuariów.

Fragment referatu wygłoszonego 17 lutego 2003 r. w ramach obchodów jubileuszowych.